Blæösp

Lauf blæaspar eru rauðbrún í byrjun og því sker tegundin sig gjarnan frá öðrum tegundum í sumarbyrjun. Fljótlega fá þau svo á sig grænan lit. Ljósmynd: Pétur Halldórsson

(Populus tremula) 

Blæösp hefur vaxið á Íslandi frá alda öðli og telst því ein hinna fáu innlendu trjátegunda hérlendis. Blæösp er sjaldgæfust innlendra trjátegunda. Hún hefur aðeins fundist villt á sex eða sjö stöðum á landinu austanverðu, sem eru jafnframt vestustu náttúrlegu fundarstaðir tegundarinnar.

Í útlöndum er blæösp gjarnan myndarlegt tré og getur náð allt að fjörutíu metra hæð með um eins metra sverum stofni þegar best lætur. Hérlendis hefur hún náð að minnsta kosti þrettán metra hæð. Hún er í eðli sínu beinvaxið tré með fremur mjóa krónu en á flestum fundarstöðum tegundarinnar á Íslandi er hún runnkennd, bæði vegna beitar og veðurskilyrða.

Blæösp vex hægt en hún getur þrifist um allt land. Við góðar aðstæður hefur hún víða orðið að myndarlegum trjám í ræktun, bæði í görðum og skógarreitum. Villt vex blæösp á Höfða og í Egilsstaðaskógi á Héraði, á Gestsstöðum í Fáskrúðsfirði, á Strönd í Stöðvarfirði og Jórvík í Breiðdal. Einnig er hana að finna villta á a.m.k. einum stað á Norðurlandi, í landi Garðs í Fnjóskadal. Sjöundi staðurinn gæti verið í Vaðlareit við Eyjafjörð en óstaðfest er hvort öspin þar er gróðursett eða hvort náttúran sjálf bar hana þangað.

Í Egilsstaðaskógi hefur villt blæösp náð mestum þroska á Íslandi. Þar er hún á margra hektara svæði, er að jafnaði vel beinvaxin og stendur oftast upp úr birkiskóginum. Hæstu aspirnar eru á að giska um 11 m háar. Blæöspin þarf gott rými til að dafna vel og breiðast út með rótarskotum. Það hefur hún gert víða þar sem hún hefur verið gróðursett, til dæmis í Grundarreit í Eyjafirði þar sem eru yfir aldargamlar blæaspir og ná yfir nokkurt svæði. Þessi eiginleiki blæasparinnar að dreifa sér með rótarskotum gerir að verkum að hún þykir ekki henta vel í görðum. Hins vegar er afbrigðið súlublæösp nokkuð vinsælt í garðrækt, jafnvel þótt hún skjóti líka mjög rótum. Allar súlublæaspir eru karlkyns klónn af einu tré sem fannst í Svíþjóð um miðja nítjándu öld og er væntanlega stökkbreyttur einstaklingur með mjög knappt greinahorn sem orsakar sérstæðan, súlulaga vöxtinn.

Víst er að blæösp hafi borist til Íslands eftir síðasta jökulskeið með fræi sem fokið hefur hingað yfir hafið frá meginlandi Evrópu enda á tegundin náttúrleg heimkynni í Evrópu og Asíu, allt austur til Japans og Kamsjatka. Misjöfn stærð þeirra svæða sem hún hefur breiðst út á með jarðrenglum hérlendis er sennilega til marks um aldur asparinnar á hverjum stað. Til stærstu útbreiðslusvæðanna í Stöðvarfirði og Egilsstaðaskógi hefur upphaflega fræið sennilega borist fyrir þúsundum ára en á minnstu svæðin, svo sem Höfða og Gestsstaði, gæti fræ mögulega hafa borist löngu eftir landnám manna.

Styrkleikar blæaspar eru þeir helstir að hún er lífseig og þolir vel frost og vind. Hún er skuggþolin á unga aldri og kemst því upp úr nokkuð þéttum trjágróðri. Til veikleika mætti telja að blæösp á það til að vera skriðul í rýru landi og ef ekki eru tré fyrir á svæðinu. Hún þolir illa beit en þraukar þá sem jarðlægt kjarr.

Blæösp er einkynja tegund þannig að sum tré eru karlkyns og önnur kvenkyns. Tegundin hefur nokkrum sinnum blómstrað í görðum hérlendis svo vitað sé og í öllum tilvikum voru blómin karlblóm, enda sennilega allt sami klónninn frá Garði í Fnjóskadal. Ekki eru þekkt dæmi um blómgun hjá villtri blæösp á Íslandi. Rannsóknir fara nú fram á erfðamengi íslenskra blæaspa, meðal annars til að kanna uppruna hennar, mögulegan skyldleika á fundarstöðum hérlendis, kyn klónanna og fleira.

Heiti blæaspar er lýsandi, því lauf hennar blakta mjög í vindi og mynda þægilegan klið. Þetta eðli tegundarinnar birtist líka í latneska heitinu, tremula, sem þýðir titrandi. Blæösp er hin titrandi ösp. Þó ekki sé mælt með blæösp í garðrækt mætti alveg vera meira um hana í ræktuðum skógum, í bland við megintegundir, þó ekki væri nema til þess að fólk geti notið blaktandi laufanna.

#trjátegundir

Texti: Pétur Halldórsson