Elsta „tré“ á Íslandi allt að 280 ára

22.05.2023

Einiþúfa í eyðimörkinni á Hólasandi. Einhvern veginn hefur einir náð að tóra þótt landið blési upp á Hólasandi eftir aldalanga beit. Ljósmynd: Pétur Halldórsson

Að minnsta kosti 250 árhringir hafa verið taldir í eini á Hólasandi norðan Mývatnssveitar. Einirinn sá er þar með elsta „tré“ sem vitað er um að vaxi á Íslandi. Mikla stækkun þarf til að telja megi árhringi í grönnum stofni íslenska einisins. Helsti sérfræðingur landsins í áhringjafræðum starfar hjá Skógræktinni og er nýkominn af ráðstefnu evrópskra árhringjafræðinga í Portúgal.

Ólafur Eggertsson, sérfræðingur á Mógilsá, rannsóknasviði Skógræktarinnar, hefur sérhæft sig í viðarfræði og árhringjarannsóknum og rætt var við hann í Samfélaginu á Rás 1 miðvikudaginn 17. maí. Þar sagði hann frá fagi sínu, árhringjafræði og hvernig t.d. hafa verið búin til svokölluð árhringjatímatöl í öðrum löndum þar sem árhringir hafa verið kortlagðir aldir og jafnvel árþúsund aftur í tímann. Slík árhringjatímatöl gefa mikilvægar upplýsingar um t.d. veðurfar, efnasamsetningu í andrúmsloftinu á hverjum tíma í sögunni og fleira. Þau má líka nota til að aldursgreina muni og hús sem gerð eru úr timbri. Til dæmis er hægt að sjá nákvæmlega hvenær fururnar í norsku stafkirkjununum voru felldar eða eikurnar sem notaðar voru í byggingar sunnar í Evrópu. Hlusta má á fróðlegt viðtalið hér.

Örmjóir árhringir í íslenskum eini

Hérlendis hefur Ólafur meðal annars rannsakað þau birkitré sem ætla má að séu hvað elst hér á landi. Þau eru hartnær 200 ára gömul og standa í Gatnaskógi í Fljótsdal. En af mælingum Ólafs á eininum á Hólasandi er ljóst að einir nær talsvert hærri aldri en birki hérlendis. Einir er mjög útbreidd tegund og breytileg og vex vítt og breitt um norðurhver jarðar.

Samkvæmt vefnum The Gymnosperm Database eru sagnir um að einir hafi fundist sem hafi verið allt að sex hundruð ára gamall. Því kemur aldur einisins sem Ólafur hefur mælt á Hólasandi ekki með öllu á óvart. Á uppgræðslusvæðinu á Hólasandi má víða finna myndarlegan eini á íslenskan mælikvarða þótt ekki sé hann hávaxinn. Svæðið þar sem einir þessi vex er sunnarlega á Hólasandi og reyndar nær algjör eyðimörk að öðru leyti og þar hefur sandurinn ekki verið græddur upp. Aðstæðurnar hafa orðið til þess að einirinn myndar þarna eins konar þúfur.

Aldur einisins gamla fékkst með því að telja árhringi í dauðum kvisti sem fannst við eina af einiþúfunum syðst á Hólasandi. Árhringirnir eru örmjóir og því þarf að stækka þversniðið mjög mikið upp svo að hægt sé að telja þá, til dæmis með því að skoða þá undir víðsjá. Ólafur segir að með vissu hafi verið taldir 250 áhringir en óhætt sé að ætla að bæta megi áratugum við þá tölu. Því megi áætla að aldur einisins sé um 280 ár. Rannsóknirnar eru unnar í samvinnu við Landgræðsluna.

Eini innlendi barrviðurinn

Einir, Juniperus communis, er eina barrviðartegundin sem óx á Íslandi fyrir landnám. Hann er fremur algengur um nær allt land, síst þó í Húnavatnssýslum, Rangárvallasýslu og í Skaftafellssýslu vestanverðri (Hörður Kristinsson - floraislands.is).

Hérlendis vex einir helst í mólendi, hraunum, kjarri og brekkubrúnum sem fremur lágvaxinn, kræklóttur runni með nállaga blöð. Þótt hann sé stundum uppréttur og geti mest náð um tveggja metra hæð er hann yfirleitt jarðlægur, um 30-120 sentímetrar á hæð. Og jafnvel þótt hér hafi verið settar gæsalappir utan um orðið „tré“ er einir sannarlega ein fimm innlendra trjátegunda á Íslandi. Trjátegund er skilgreind sem fjölær planta með trénaðan stofn sem nær a.m.k. 5 m hæð einhvers staðar á útbreiðslusvæði sínu. Einir nær víða um lönd þeirri hæð og er því trjátegund. Að hann nái ekki 5 m hæð á í litlum hluta útbreiðslusvæðis síns (á Íslandi) breytir engu um það. Með hlýnandi veðri undanfarin ár virðist einir sums staðar vera að teygja sig meira upp í loftið en áður, til dæmis á Þórsmörk og í Fnjóskadal. Ef til vill nær hann að rétta hlut sinn í hópi trjátegunda á Íslandi þegar fram líða stundir.

Einir er sérbýlisplanta og því eru einstaklingar af tegundinni kvenkyns eða karlkyns. Einiberin eða berkönglar einis þroskast á tveimur árum og eru notaðir sem krydd í matargerð og sterka drykki svo sem gin.

Texti: Pétur Halldórsson

Til baka í yfirlit