Birki

Birkiþrenning á Mývatnsöræfum. Ljósmynd: Pétur Halldórsson

Ilmbjörk (Betula pubescens)

Birki var eina trjátegundin á Íslandi áður en landið byggðist sem myndað gat samfellt skóglendi. Formlegt heiti tegundarinnar á íslensku er ilmbjörk enda fyllir ilmur hennar vitin, einkum þegar hún laufgast á vorin og fram á sumar. Vinsælt er að safna birkilaufi í jurtaseyði, teblöndur eða sem krydd og þá er best að tína það snemmsumars, helst ekki seinna en í júní, því smám saman verður það beiskara.

Ilmbjörk er oftast fremur smávaxið tré, frá hálfum metra og upp í 14-15 metra. Hæsta villta birkitré sem vitað er um á Íslandi stendur í Vaglaskógi og hefur mælst rúmlega fjórtán metrar. Eilítið hærra íslenskt birki vex í Minjasafnsgarðinum á Akureyri.

Vaxtarlag birkis er mjög fjölbreytilegt enda er erfðabreytileikinn talinn mjög mikill líkt og hjá flestum vindfrævuðum trjám. Birkið hér er líka meira og minna blandað fjalldrapa, náskyldri tegund af Betula-ættkvíslinni. Breytileiki birkisins hefur töluvert verið rannsakaður, bæði með rannsóknum á erfðaefni þess og með kvæmatilraunum sem settar hafa verið út víða um land. Næst á að kanna hvernig mismunandi birkikvæmi þrífast við hálendisbrúnina.

Kvæmatilraunir hafa leitt í ljós í grófum dráttum að birki af Norðaustur- og Suðausturlandi vill mynda einstofna tré en birki af Norðvestur- og Suðvesturlandi frekar runna eða margstofna tré. Almennt er birki af Suðurlandi, svo sem úr Bæjarstaðaskógi og Steinadal, duglegasta birkið í ræktun í öllum landshlutum.

Vaxtarhraði birkis er oftast hægur en á frjósömu landi getur það vaxið hratt í æsku. Birki vex um allt land, á láglendi og einnig til fjalla. Það hefur á nokkrum stöðum fundist í yfir 600 metra hæð yfir sjó, svo sem í Austurdal Skagafirði, í Útigönguhöfða Þórsmörk og í Hvammsfjöllum Ódáðahrauni.

Birki er ljóselsk tegund og þarf frjósaman jarðveg til að ná góðum vexti. Það á erfitt á mjög rýru landi svo sem í krækilyngsmóum og á uppblásnum svæðum. Þar þarf að hjálpa því af stað með því að bæta næringarástand jarðvegs, t.d. með lúpínu. Á Hekluskógasvæðinu hefur kjötmjöl nýst mjög vel til að búa í haginn fyrir birkið og sjálfgræðslu þess. Einnig hafa verið gerðar tilraunir með moltu svo sem á Hólasandi.

Tegundin er vindþolin, frostþolin og lífseig. Hún hefur fallega haustliti sem eru yfirleitt gulir en eftir því sem birkið er meira blandað fjalldrapa verða haustlitirnir rauðleitari. Helsti styrkleiki birkisins er hversu duglegt það er að dreifa sér með sjálfsáningu og nýtist það því vel við uppgræðslu stórra svæða. Helstu veikleikar birkisins eru að það er seinvaxið og smávaxið í rýru landi, oft kræklótt og vill mynda þétt og illfært kjarr. Það bindur minna kolefni en stórvaxnari trjátegundir og er líka viðkvæmt fyrir trjámaðkafaröldrum, birkiryðsvepp og nýjum vágestum svo sem birkikembu og birkiþélu. Nokkur vá vofir því yfir birkinu, einkum á hlýjustu svæðunum á láglendi.

Talið er að við landnám hafi birki vaxið á fjórðungi landsins og jafnvel á allt að 40 prósentum þess. Birki er mjög duglegt að koma upp aftur ef það er fellt eða skógur brenndur. En ef landið er beitt kemst það ekki upp aftur. Beit hefur nú dregist saman í landinu og hlýnað í veðri. Góð fræár eru tíðari og skilyrði fyrir útbreiðslu birkis því betri, sérstaklega þar sem ekkert er beitt. Skógræktin og Landgræðslan vinna saman að birkiútbreiðslu og hafa íslensk stjórnvöld sett sér það markmið fram til ársins 2030 að þekja birkis á landinu fari úr 1,5 prósentum nú í um fimm prósent. Þetta er meginmarkmið Íslendinga í svokallaðri Bonn-áskorun um útbreiðslu skóga í þágu náttúru og samfélaga fólks.

#trjátegundir

• Birkitegundir
• Brynjar Skúlason og Brynja Hrafnkelsdóttir: Birkikvæmi á Íslandi - fyrirlestur á fagráðstefnu skógræktar 2022Glærur

Texti: Pétur Halldórsson