Doktorsritgerð um útbreiðslu birkis á nútíma

Birkiskógar náðu hámarksútbreiðslu á Íslandi fyrir um 8-6 þúsund árum en tók þá að hnigna vegna kólandi loftslags. Gjóskugos í Heklu fyrir um 4.200 árum gerði að verkum ásamt kólandi loftslagi að gróður við hálendisbrún Íslands breyttist úr kjarri eða skóglendi í fjalldrapamóa. Engin ummerki eru um að birki hafi vaxið nyrst á Skaga. Þetta er meðal niðurstaðna Sigrúnar Daggar Eddudóttur landfræðings í doktorsritgerð sem hún varði við Háskóla Íslands 21. desember.

Ritgerðina varði Sigrún Dögg við líf- og umhverfis­vísinda­deild Háskóla Íslands. Verkefnið heitir Eðli og ástæður umhverfisbreytinga á Norðurlandi vestra á nútíma (Holocene environmental change in Northwest Iceland). Leiðbeinendur hennar voru dr Egill Erlendsson, dósent við líf- og umhverfisvísindadeild Háskóla Íslands, og dr Guðrún Gísladóttir, prófessor við líf- og umhverfisvísindadeild Háskóla Íslands en auk þeirra sat í doktorsnefnd dr Ólafur Eggertsson, sérfræðingur hjá Skógræktinni.

Andmælendur við doktorsvörnina voru dr Ólafur Ingólfsson, prófessor við jarðvísindadeild Háskóla Íslands, og dr Ian T. Lawson, lektor við háskólann í St. Andrews, Skotlandi. Dr Anna Dóra Sæþórsdóttir, prófessor og deildarforseti líf- og umhverfisvísindadeildar, stjórnaði athöfninni.

Sigrún Dögg lauk stúdentsprófi frá Menntaskólanum á Egilsstöðum árið 2001, BS-gráðu í landfræði frá Háskóla Íslands árið 2007 og MS-gráðu í náttúrulandfræði og kvarterjarðfræði frá Háskólanum í Stokkhólmi árið 2011.

Ágrip af rannsókn

Umhverfi Íslands hefur tekið miklum breytingum frá landnámi. Fyrir landnám var loftslag helsti áhrifaþáttur gróður- og umhverfisbreytinga en einnig höfðu eldgos skammvinn áhrif. Þessi rannsókn fjallar um gróður- og umhverfisbreytingar í Austur-Húnavatnssýslu á nútíma, bæði í tíma og rúmi. Saga gróðurfarsbreytinga er byggð á greiningum frjókorna og plöntuleifa úr þremur stöðuvötnum og einum mýrarkjarna. Rannsóknastaðirnir mynda langsnið frá strandsvæði á Skaga upp að hálendisbrún.

Umhverfisaðstæður á hverjum stað höfðu mikil áhrif á gróðurframvindu og var töluverður munur á gróðurframvindu milli svæða. Gróðurfar á láglendi stjórnaðist að mestu af loftslagi. Hlýjustu skeið nútíma voru fyrir um 10.100-8.700 og 8.000-6.000 árum. Birkiskógar náðu hámarksútbreiðslu fyrir um 8.000-6.000 árum en þeim tók að hnigna vegna kólnandi loftslags fyrir um 6.000 árum.

Gróðurframvinda var hægari við hálendisbrún þar sem kjarr eða skógur myndaðist fyrir um 7.800 árum en birki var þar nálægt vistfræðilegum mörkum tegundarinnar. Birki hélt velli þar til fyrir um 4.200 árum. Áhrif mannvistar verða greinileg fyrir um 1.000 árum en þau koma fram í breytingum á gróðri og auknum óstöðugleika í umhverfinu. Engin ummerki eru um birkikjarr eða skóga nyrst á Skaga. Gróðurfar þar hefur líklega einkennst af lyngmóa allan nútíma.

Áhrif gjóskulagsins Heklu 4 sem féll fyrir um 4.200 árum á gróður voru skoðuð sérstaklega. Gjóskufallið hafði áhrif bæði í stöðugu skóglendi á láglendi og opnu skóglendi/kjarri við hálendisbrún. Gjóskufallið ásamt kólnandi loftslagi gerði það að verkum að gróður við hálendisbrún breyttist úr kjarri/skóglendi í fjalldrapamóa eftir gosið.

Heimild: Vefur Háskóla Íslands
Texti: Pétur Halldórsson