För skógræktarstjóra um Vatnajökulsveg 1912

Þessa mynd tók Kofoed-Hansen líklega sjálfur á óþekktum stað á ferðum sínum um landið. Rofabörð sem þessi hafa víða blasað við honum á leiðinni um Vatnajökulsveg. Ljósmynd af glerplötu úr eigu Skógræktarinnar.

Á þessu ári eru liðin 110 ár frá því að Skógræktin hóf starfsemi sína. Ekki er þetta þvílíkt stórafmæli að ástæða sé til lúðrablásturs og húrrahrópa á torgum. Tilefnið nægir þó til að líta til baka og fyrir okkur verður ferðasaga frá fyrstu árum stofnunarinnar. Að lokinni för í Vaglaskóg og Hallormsstaðaskóg sumarið 1912 ferðaðist Agner Kofoed-Hansen skógræktarstjóri Vatnajökulsveg frá Héraði og suður í Þjórsárdal sem hann lýsti í blaðinu Suðurlandi í ágústmánuði sama ár. Þetta var fjórum árum eftir að Kofoed-Hansen tók við embætti.

Ferðasaga þessi segir ekki mikið af skógrækt en lýsir hins vegar þrautseigju þess manns sem fyrstur fór fyrir skógræktarmálum á Íslandi samkvæmt þeim lögum um skógrækt sem höfðu verið samþykkt á Alþingi 1907. Þessi þrautseigi danski skógfræðingur vílaði fátt fyrir sér þegar ferðast þurfti um landið til að skoða skóga, rannsaka skilyrði til skógræktar eða leggja á ráðin um friðun skóga og skógrækt. Hann fór með strandferðaskipum, gangandi eða á hestbaki en frægar eru líka ferðir hans um landið á reiðhjóli. Skógræktin varðveitir enn reiðhjól hans sem er merkur gripur í skógræktarsögu okkar.

Greinilegt er að eftir heimsókn sína að Vöglum í Fnjóskadal hefur Kofoed-Hansen siglt frá Akureyri til Seyðisfjarðar því um það vitna blöð þess tíma. Á þessum árum var títt að geta um skipakomur í blöðum og nefna helsta merkisfólk sem þar kom að landi. Í blaðinu Austra á Seyðisfirði er þessi klausa 27. júlí 1912:

Kofoed-Hansen skógfræðingur kom hingað með Flóru frá Akureyri, þaðan, sem hann kom landveg frá Reykjavík. Fyr í sumar hafði hann ferðast um Skaptafellssýslur. Hann fer upp að Hallormsstað í dag og dvelur þar til 6. ágúst. Herra Kofoed Hansen hefir lofsverðan áhuga á skóggræðslunni og gerir sér mikið far um að vekja aðra til skilnings um nytsemdina í því, að klæða landið skógi. Hefir óneitanlega mikið unnizt í þessu efni síðan Kofoed Hansen tók við stjórn skóggræðslumálanna; er það gleðiefni og vert að þakka.

Annars staðar eru til frásagnir af heimsókn skógræktarstjóra að Vöglum og Hallormsstað í sömu ferð en í tilefni afmælisins er gaman að birta hér ferðasögu sem Kofoed-Hansen skrifaði og birtist í Suðurlandi, héraðsblaði Sunnlendingafjórðungs, ellefta tölublaði þriðja árgangs, sem kom út á Eyrarbakka 24. ágúst 1912. Frumkvæðið að birtingu þessarar sögu hér hafði fjórði skógræktarstjórinn í sögu Skógræktarinnar, Jón Loftsson, sem lét af embætti í árslok 2015. Jón tók sig til, sló ferðasöguna inn í tölvu og sendi til birtingar á skogur.is. Eru honum hér með færðar þakkir fyrir.

Þar sem ekki voru komnar fastmótaðar réttritunarreglur á Íslandi 1912 er ritháttur nokkuð annar en við eigum að venjast. Í þessari uppskrift ferðasögunnar er rithættinum haldið í einu og öllu nema hvað á tveimur stöðum var settur bókstafurinn „á“ þar sem broddurinn yfir stafnum sást ekki, hvort sem það var svo í upphafi, gerðist í prentvélinni eða þegar blaðið var skannað til birtingar á vefnum timarit.is þaðan sem textinn var tekinn til uppskriftar.

Ferðasaga Agners- F. Kofoed-Hansens er á þessa leið:

Vatnajökulsvegur

Í ár fór eg Vatnajökulsveg frá Brú í Jökuldal til Suðurlands.

Þar sem nú eru mörg ár liðin, mér vitanlega 72 ár, síðan menn fóru þennan veg alla leið milli bygða, finst mér ástæða til að skýra frá, hvernig mér hepnaðist ferðin.

7. júlí lagði eg á stað frá Reykjavík norður að Akureyri. Markmið ferðarinnar var að gá að vinnunni í Háls- og Vaglaskógi og í Hallormsstaðarskógi. Eg lauk við rannsóknirnar á í Hallormsstað 6. ágúst, og langaði mig þá til þess að fara skemstu leið aftur til Suðurlands, þar sem eg hafði nú aflokið störfum mínum norðan og austanlands. Fyrir sunnan þar á móti var ennþá eftir að gá að sandgræðslunni og að girðingum í Laugardalnum og á Þingvöllum.

Í vetur sem leið hafði eg lesið ferðaskýrslu I. C. Schytte yfir ferð hans um Vatnajökulsveg 1840, og datt mér þá í hug að reyna að fara þennan veg og hafði þessvegna með mér bæði skýrslu hans og lýsing Sigurðar Gunnarssonar, sem var fylgdarmaður Schytte. Þar að auki hafði eg skrifað dálítið upp eftir Þorvaldi Thoroddsen, sem var á ferð í Ódáðahrauni 1884.

Áður en eg lagði á stað frá Reykjavík, hafði eg gert samning við Hermann Stoll, að við skyldum hittast á Brú 8. ágúst og verða þaðan samferða Vatnajökulsveg.

7. ágúst fór eg frá Fljótsdal að Eiríksstöðum í Jökuldal og gerði mér von um að hitta Hermann Stoll þar, en hann var enn ókominn. Þann 9. hélt eg áfram að Brú og beið eftir honum þann dag, en hann kom ekki. Þar sem eg var alveg útbúinn til ferðarinnar, vildi eg ekki snúa aftur en lagði af stað einsamall frá Brú þ. 10. kl. 8½ árd. Unglingur frá Brú fylgdi mér dálítinn spöl suður eftir til þess að sýna mér veginn að Laugarvalladal.

Veður var ljómandi gott, en mikill snjór á fjöllum og hálsum eftir óveðrin miklu í byrjun ágúst. Eftir því sem sunnar dró, minkaði snjórinn, og þegar eg kom að laugunum í Laugarvalladal, þar sem ennþá sjást bæjarrústir, sá eg að hægt var að komast yfir hálsana, því þeir voru nær því snjólausir. Frá laugunum, 4 klt. leið frá Brú, liggur leiðin til vesturs yfir hálsana inn í Vesturárdal. Eftir þessum dal heldur maður áfram í suðvestur um 3 tíma. Þá sést lítill klettur, er Hatta heitir, gnæfa upp í hlíðinni sem er til hægri handar. Kletturinn er úr stuðlabergi og liggur langt uppi í hlíðinni. Fyrir sunnan klettinn er skarð í hálsinum og er þar farið yfir hann og vestur í Fagradal; er hann alldjúpur og eru þar ágætir hagar. Dalurinn liggur í út norður út að Kreppu, sem sést langt burtu, undir fjallgarði, þegar yfir hálsinn kemur. Upp eftir liggur dalurinn í suðvestur og suður og á að fara upp eftir dalnum þangað til um 2 rastir frá dalbotninum; best er að fara fyrir vestan Fagradalsá. Þar er hálsinn, sem liggur í vestur til hægri handar, lágur, og á hér að fara vestur yfir hálsinn upp í Gæsadal, er liggur í suðvestur út að Kreppu. Vötnin sem eru í dalnum, eru lón, sem hafa myndast úr vatni sem rennur úr Kreppu. Eg kom að ánni kl. 10½ um kvöldið. Hingað til hafði alstaðar verið góð færð; hálsarnir hvergi mjög brattir og melarnir voru sléttir; hvergi urð svo að nokkru nemi. Hið eina sem tálmar ferðinni nokkuð, eru moldargljúfur í Laugarvalladal og Vesturárdal, sést ennþá til gatna til lauganna þó sumstaðar óglögt.

Þegar eg kom að Kreppu, var orðið hálfdimt. Áin er straumhörð og mér var kunnugt, að hún er illræmd fyrir sandbleytu. Eg valdi mér vað beint fyrir norðan Gæsadal, þar sem hún rennur í tveim kvíslum. Eg komst yfir við illan leik, því í báðum kvíslunum varð sund, og við landtöku lenti eg tvisvar í sandbleytu. Þegar eg var kominn yfir ána, var orðið dimt, svo eg átti bágt með að hitta Hvannalindir, og kom ekki þangað fyr en kl. 12.

Veður var altaf hið besta og svo var heitt um nóttina, að mér fanst ónauðsynlegt að hafa fataskifti, því alt þornaði fljótt. Í Hvannalindum dvaldi eg til kl. 7 og hélt þá áfram í suðvestur að Kverkfjallarana. Frá Kverkfjöllum gengur til útnorðurs röð af lágum keilumynduðum hæðum; fyrir norðan þær er nokkuð hátt fjall, og einmitt þar á að fara inn með rananum. Ná þessar lágu hæðir lítið fram með fjallinu að norðan. Þegar nú að rananum kemur, á að fara yfir litla sandsléttu, þá til norðurs og upp í lágt skarð og þaðan í suðvestur eftir fjallshlíðinni; á altaf að halda áfram í vestur og norðvestur fram með fjallinu. Loksins kemur þröngur dalur; þar liggur stór mjallhvítur steinn svo einkennilegur að lögun og útliti, að hestarnir urðu hræddir við hann. Við steininn er farið frá rananum eystri, og þar byrjar hið einkennilegasta hraun, sem eg hefi nokkurntíma séð. Þar er mjög ilt yfirferðar. Má fara norðvestur að hálsinum hinu megin. Best er að fara yfir hálsinn norðarlega, þar er hann ekki brattur, að minsta kosti ekki að austan. Á hálsinum er nú melgras að breiðast út.

Fyrir vestan hálsinn byrjar sléttan, þar sem Jökulsá rennur í mörgum kvíslum. Frá hálsinum að ánni er um 2. tíma reið. Austarlega er slétta alþakin stórum steinum og hraungrýti, en svo skánar leiðin.

Jökulsá rennur á melum, og verður líklega ekki oft ófær, því það lítur út fyrir, að því meiri sem áin verður, þess meir dreifist hún út á melunum. Stærsta kvíslin var ekki meira en í kvið, en óvenjulega straumhörð er Jökulsá.

Fyrir vestan ána taka við roksandssléttur, sem liggja í breiðum beltum og melar á milli. Blæjalogn var á þangað til eg kom vestur fyrir Kverkfjallarana; þaðan sá eg að hryggir fóru að myndast á roksandssléttunum, og þegar eg kom þangað, var dimmt af sandfoki. Mjög hvast var samt ekki, svo á melunum á milli var ekkert sandfok. Mun þar ilt á ferð að vera í hvassviðri, eða ef til vill ómögulegt.

Miðja vegu milli Jökulsár og Urðarháls, er allmikið hraun. Thoroddsen skrifar 1884, að þar sé ákaflega ilt yfirferðar, en nú eftir svo mörg ár, er hægt að fara yfir það, því mikinn sand hefir borið í hraunið og er þar nú byrjaður gróður; gulvíðir og grávíðir sprettur upp hingað og þangað. Best er að fara norðarlega yfir hraunið. Frá hrauninu á að fara í suð vestur eftir sléttunni; í vestri röndinni á henni eru 4-5 smá kvíslar með jökulvatni, er hverfa í sandinn, og frá þeim á að fara upp á Urðarháls beint fyrir norðan Kistufell; þangað kom eg kl. 9½ um kvöldið. Loftþyngdarmælirinn sem eg hafði með mér, sýndi að hæðin yfir sjávarmál var 1040 metrar. Fyrir norðan Kistufell er hraun og frosnir snjóskaflar á milli, en nokkuð langt frá norðvesturhorninu á Kistufelli er samt hægt að fara yfir það.

Allan dag hafði veðrið verið bjart og heitt, á Kverkfjallarana milli hæðanna jafnvel steykjandi hiti. Við Kistufell var kalt um nóttina. Eg gaf hestunum hafra og batt þá saman. Svaf eg þar 2 tíma. Í Hvannalindum hafði eg ekki sofið, en notaði tímann til rannsókna og leitaði eftir útilegumannakofunum í hrauninu fyrir austan lindirnar, en fann þá ekki. Haglendið er víðlent, en í ár var grasið ekki vel sprottið.

Kl. 4 á mánudagsmorgun lagði eg af stað frá Kistufelli. Þetta var lengsta og örðugasta dagleiðin. Eg reyndi fyrst að komast upp á jökulinn, en það hepnaðist ekki. Eg hélt þá áfram til vesturs fram með jöklinum, yfir hraun sem var að mestu leyti þakið snjó sem var frosinn, en samt ekki svo mikið að hann héldi hestunum, voru þar því stöðug íhlaup. Skamt fyrir vestan Kistufell liggur lágt fjall laust við Vatnajökul. Þar endar hraunið. Þar á að fara milli jökulsins og fjallsins, þá upp í skarð í hliðinni á fjallinu, þaðan dálítið í norður og svo í vestur upp á Dyngjuháls. Þar er hraun. Segir Thoroddsen það ekki mjög ilt yfirferðar, en nú var það vont yfirferðar, því hér var hraunið líka að mestu leyti þakið frosnum fannabreiðum sem ekki héldu hestunum. Hvort þessi snjór liggur hér altaf, eða hefir komið í veðrinu 1. og 2. ágúst, get eg ekki sagt, en eftir útliti hans að dæma virtist hann nýlegur.

Um kl. 9 náði eg hálsabrúninni skamt fyrir neðan Gæsahnúk og fór eg þá niður í Vonarskarð. Eg hafði hugsað mér að fara gegnum Vonarskarð, en þar sem eg sá að alt þar var á kafi í snjó, treysti eg mér ekki til þess, heldur fór í vesturnorðvestur yfir Ódáðahraun út á Sprengisandssléttuna, þar sem enginn snjór var. Hægt er að fara yfir Ódáðahraun þar. Vestur í hrauninu gaf eg hestunum hafra og lét þá hvíla 2 tíma. Síðan hélt eg áfram yfir Skjálfandafljót; á því er gott vað framundan miðjum hálsinum sem liggur í norður frá Tungnafellsjökli. Frá Skjálfandafljóti á að fara yfir þennan háls, síðan yfir á Jökulfell, og þá í suðvestur fram með Tungnafellsjökli. Hér eru víða góðir hagar. Eg dvaldi 2 tíma í dalnum hjá læk einum litlum og lét hestana bíta. Síðan hélt eg áfram og kom að vörðunum á Sprengisandsvegi um kl. 8. Kl. 10½ náði eg Eyvindarkofaveri og var kyr þar um nóttina. Allan daginn hafði verið bjart og heitt veður og logn. Þriðjudagsmorgun kl. 4½ lagði eg af stað frá Eyvindarkofaveri. Þaðan var þoka alla leið að Sóleyjarhöfða, en þar varð aftur bjart og heitt. Þjórsá var lítil, dálítið meiri en í kvið. Að Sóleyjarhöfða kom eg kl. 8 og dvaldi þar til kl. 3. Þá hélt eg áfram suður eftir uns dimt var orðið, þá var eg einshverstaðar milli Dalsár og Skúmstungu. Þar svaf eg hálfan annan tíma, en auðvitað leist hestunum ekki vel á að vera þar, því þeir komu þangað sem eg lá og kröfsuðu í hvílupoka minn. Eg lagði þessvegna á stað og var fótgangandi til Skúmstungu, því afar kalt var um nóttina. Eg kom að Skúmstungu um kl. 6 á miðvikudagmorgun og dvaldi þar til kl. 2. Veður var altaf hið sama, bjart og heitt. Frá Skúmstungu hélt eg áfram til bygða og kom að Skriðufelli kl. 5½ síðdegis. Eg hafði þá verið á leiðinni 4 sólarhringa og 9 tíma milli bygða, og þó látið hestana hvíla sig alllengi á ýmsum stöðum. Sjálfur hafði eg sofið samtals 12 klukkutíma á ferðinni. 40 pund af höfrum hafði eg haft með og gaf hestunum í síðasta skifti fyrir norðan Dalsá.

Af þeirri reynslu, sem eg hefi fengið á þessari ferð, skil eg ekki annað, en að Vatnajökulsvegur sé ekki hættulegri að fara en Kjalvegur og Sprengisandsvegur. Mér finst það myndi borga sig að setja þar upp staura og byggja vörður, eins og á hinum fjallvegunum, þá gæti ef til vill Vatnajökulsvegur orðið samgönguleið milli Austurlands og Suðurlands á þeim tíma ársins, sem yfirleitt er ráðlagt að fara fjallvegu.

Kofoed Hansen

• Suðurland, 11. tbl. 1912 á timarit.is
• Austri, 30. tbl. 1912 á timarit.is

Frétt: Pétur Halldórsson
Frumkvæði og textainnsláttur: Jón Loftsson