Marþöll

Fyrsta sjálfsána marþöll sem fundist hefur á Íslandi. Hún er við Jökullæk í Hallormsstaðaskógi. Ljósmynd: Þröstur Eysteinsson

(Tsuga heterophylla)

Þöll er gamalt orð í norrænu máli sem meðal annars kemur fram í fornum kveðskap í kenningum eins og skrúða þöll. Upprunaleg merking er væntanlega fura eða jafnvel bara barrviður. Fura er til dæmis kölluð tall í sænsku nútímamáli. Það orð er af sama meiði og þöll í íslensku. Í grasafræðinni er ein ætt barrtrjáa kölluð þallarætt og henni tilheyra nokkrar ættkvíslir, sedrusviðir, þin-, lerki-, furu- og grenitegundir, en líka þallir. Því má segja að þetta gamla orð, þöll, hafi einskorðast í íslensku nútímamáli við tré af einni þessara ættkvísla.

Þallartegundirnar eru nú útbreiddar í Norður-Ameríku og austanverðri Asíu. Asísku tegundirnar eru ýmist taldar fjórar eða sex eftir því hversu hart er flokkað. Þær norður-amerísku eru fjórar og hafa tvær þeirra verið ræktaðar nokkuð hérlendis, marþöll og fjallaþöll.

Mikið var flutt inn til Íslands af marþallarfræi á 6. áratug síðustu aldar í þeirri von að þetta væri framtíðartegund í skógrækt hérlendis. Fræið kom af suðurströnd Alaska, frá sömu svæðum og fræ af sitkagreni sem hingað var flutt. Árangurinn varð þó ekki í samræmi við magnið. Hér skorti þekkingu og aðstöðu til sáningar fræja þessara tegunda og uppeldis smáplantna. Aðstaða í gróðrarstöðvum var frumstæð og mikil afföll urðu af báðum þessum tegundum. Nokkur hluti sitkagrenitrjánna komst að vísu á legg en einungis örfáar marþallir, jafnvel bara teljandi á fingrum annarrar handar. Þau tré lifa þó enn í dag og hafa borið fræ.

Margar barrtrjátegundir eru mjög skuggþolnar í uppvexti og þrífast best fyrstu árin í skjóli eldri trjáa. Barrið er mjög viðkvæmt á þeim í æsku og því þola þær illa við á berangri þar sem þær eru óvarðar fyrir sterku sólarljósi, vindum og skaraveðrum. Marþöll er sérstaklega viðkvæm í æsku að þessu leyti. Ræktun hennar verður að fara fram undir trjáskermi ef einhver teljandi árangur á að nást. Hún þarf að vaxa í algjöru skjóli. Þetta er líka fremur hægvaxin tegund og af þessu leiðir að hún er ekki álitleg nytjatrjátegund hérlendis eins og sakir standa.

Í framtíðinni gæti þetta hugsanlega breyst, þegar hægt verður að skipuleggja ræktun marþallar að einhverju marki í algjöru skjóli eldri trjáa. Marþöll gefur nefnilega gott timbur sem talsvert er notað í til dæmis veggjastoðir og þess háttar en einnig í framleiðslu á krossviði og límtré, pappírsgerð og fleira. Marþallarviður er góður smíðaviður með jafnan þéttleika og einsleitar trefjar þannig að gott er að skera í hann, hefla og slípa.

Marþöll er einstofna tré, beinvaxið og hefur keilulaga krónu. Einkennandi fyrir vöxt hennar er slútandi toppsproti sem þó hefur engin áhrif á vaxtarlagið þegar upp er staðið því stofninn verður þráðbeinn þrátt fyrir allt. Þetta er hægt að sjá við Jökullæk í Hallormsstaðaskógi þar sem farnir eru að myndast litlir lundir marþallar með beinum og fallegum trjám. Þar hefur hún einnig fundist sjálfsáin. Tegundin hefur fallegt, mjúkt ljósgrænt og gljáandi barr með stuttar nálar sem gefur henni sérstakan svip.

Sem tegund til að auka fjölbreytni í eldri íslenskum skógum er marþöll mjög álitleg. Hún er til mikillar prýði og vex yfirleitt áfallalaust ef hún fær það atlæti sem hér hefur verið lýst að hún þurfi. Hún hefur gott frostþol, er langlíf og laus við óþrif eins og sjúkdóma eða meindýr. Í upprunalegum heimkynnum sínum getur marþöll orðið 60-70 metra há og fær mjög gildvaxinn stofn neðan til með tímanum. Eftir er að sjá hversu há og sver hún verður hérlendis en það fáum við sem nú lifum varla að vita því marþöll er mjög langlíf tegund. Í elsta trénu sem vitað er um voru taldir 1.238 árhringir. Það tré stendur í suðvestanverðri Bresku-Kólumbíu í Kanada en annars er útbreiðslusvæði marþallar um mestalla vesturströnd Norður-Ameríku, allt frá Kaliforníu í suðri norður um Kanada og Alaska. Þar er marþöll víða ríkjandi tegund ásamt sitkagreni og degli.

Texti: Pétur Halldórsson