Skógrækt er mikilvægur hluti af framlagi Íslands til loftslagsmála

Skógur sem ræktaður er á snauðu landi, rofnu landi, framræstu landi eða auðnum stöðvar þá losun sem stafaði af landinu áður en skógræktin hófst. Jafnvel þótt stundum sé jarðunnið fyrir gróðursetningu trjáplantna eru loftslagsáhrif jaðrvinnslunnar skammvinn og mælingar á 11 ára lerkiskógi á Héraði hafa sýnt að þá var bindingin í vistkerfinu komin upp í 7,2 tonn CO2/ha á ári. Mynd: Pétur Halldórsson

Skógur á Íslandi stuðlar ekki að hlýnun jarðar, þvert á móti

[Þessi grein birtist í Bændablaðinu 5. tbl. 8. mars 2018]

Í síðasta tölublaði Bændablaðsins velti Anna Guðrún Þórhallsdóttir, prófessor við Landbúnaðarháskóla Íslands, þeirri spurningu upp hvort skógrækt væri rétt framlag Íslands til loftslagsmála. Þar snertir hún ýmsa áhugaverða þætti og undirstrikar hversu mikilvægt sé að horfa heild­stætt á skógrækt sem loftslags­aðgerð. Þetta er hverju orði sannara enda hafa allar breytingar á land­notkun í för með sér loftslagsáhrif og afar mikilvægt að einblína ekki á einn þátt heldur kanna heildar­áhrifin.

Samanlögð áhrif skóga á náttúru jarðar og lofthjúpinn þarf einmitt að skoða í samhengi loftslags­mál­anna. Bæði þarf að minnka losun og binda sem mest af því kolefni sem við höfum þegar losað út í andrúmsloftið. Gögn úr verkefninu Íslenskri skógarúttekt sýna að ræktaðir skógar á Íslandi binda árlega að meðaltali nálægt tíu tonnum af koltvísýringi á hverjum hektara í trjám og jarðvegi.^[1] Skógur sem ræktaður er á snauðu landi, rofnu landi, framræstu landi eða auðnum stöðvar auk þess þá losun sem stafaði af landinu áður en skógræktin hófst. Skógurinn eykur almenna grósku og eflir lífríki. Þau áhrif ná langt út fyrir skóginn.

Mælingar sýna að nytjaskógur hefur mun meiri jákvæð loftslagsáhrif en friðaður skógur.^{[2] [3]} Ef skógur í vexti er friðaður bindur hann mikinn koltvísýring allt þar til hann hefur náð ákveðnum aldri. Þegar trén verða gömul hægir á vextinum, tré taka að drepast og á endanum verður jafnvægi milli lífs og dauða, jafnmikið losnar við rotnun og binst við ljóstillífun. Í sjálfbærum nytjaskógi er stöðug binding og loftslagsáhrifin eru tvíþætt. Kolefni binst í nýjum viði sem myndast og ef nytjaviðurinn er nýttur í stað ósjálfbærra jarðefna úr olíu og kolum dregur úr nettólosun. Í því lífhagkerfi sem senn tekur við af olíuhagkerfinu er hverri þjóð dýrmætt að eiga nægilega mikið af aðalhráefni líf­hagkerfis­ins, timbri. Það verður notað í allt sem olía er notuð í nú en einnig í stórauknum mæli við mannvirkja­gerð, til dæmis í háhýsi framtíðarinnar.

Rannsóknir á endurskini sólarljóss

En víkjum þá að meginefni greinar Önnu Guðrúnar, endurskini sólarljóss frá landi. Einn þeirra þátta sem taka þarf með í reikninginn þegar opnu landi er breytt í skóg er einmitt endurskin (e: albedo) sem er mælikvarði á getu tiltekins yfirborðs til að endurkasta geislum sólar. Líkt og Anna Guðrún bendir á hafa á síðustu árum birst nokkrar vísindagreinar sem benda til að skógrækt á norðlægum breiddargráðum (norðan við 40°N) geti aukið á hlýnun jarðar á þann hátt að dökkt yfirborð skóga gleypi í sig meiri varma en skóglaus svæði.^{[4] [5] [6]} Hér er einkum litið til vetrarins og vísað til svæða sem þá væru hulin snjó.

Vert er að benda á að flestar þessar rannsóknir byggjast á notkun hermilíkana en eru ekki raunveru­legar mælingar á endurskini.^[4] Hermilíkön byggjast á settum forsendum. Þegar skoðaðar eru for­sendur þeirra líkana sem hér um ræðir sést að í flestum þeirra er gert ráð fyrir því að snjóþekja sé samfelld frá því snemma að hausti og talsvert fram á sumar auk þess sem horft er á mjög stóra, samfellda og einsleita skóga á norðlægum breiddargráðum. Mikilvægt er að velta fyrir sér hvort þessar forsendur gildi um Ísland. Hafrænt loftslag, stopul snjóþekja á láglendi og hlutfallslega lítil og dreifð skógarþekja bendir ekki til þess að hægt sé að yfirfæra forsendur umræddra hermilíkana beint á íslenskar aðstæður. Á vef Veðurstofunnar má sjá að í Reykjavík eru að meðaltali 275 dagar á ári alauðir og á Akureyri eru þeir 219. Snjóhulan er mest í febrúarmánuði í Reykjavík en í janúar á Akur­eyri. Þessa tvo mánuði er inngeislun sólar einmitt lítil hér á landi.^[7]

Inngeislun frá sólinni er drifkraftur þeirra ferla sem eiga sér stað í vistkerfinu og er beinn mælikvarði á endurskin yfirborðs. Á okkar norðlægu breiddargráðu er inngeislun mest að vori og fram eftir sumri en aftur á móti lítil að hausti og enn minni yfir háveturinn en það er einmitt sá tími sem við getum gert ráð fyrir að snjór sé á jörðu. Þetta gerir að verkum að tímabilin vor og sumar skipta mestu máli þegar skoðað er endurskin á Íslandi.

Lítið sem ekkert er til af mælingum á endurskini hér á landi. Á Fagráðstefnu skógræktar í Hörpu í mars 2017 voru kynntar frumniðurstöður úr rannsóknarverkefni um endurskin en verkefnið hófst árið  2012 og var unnið í samstarfi nokkurra ríkisstofnana.^[8] Markmið verkefnisins var að mæla endur­skins­hæfni fjögurra ólíkra gróðurlenda (sandauðna, uppgrædds lands, náttúrulegra birkiskóga og gróðursettra barrskóga) og leggja um leið mat á kolefnisbindingu þessara svæða með það markmið að skoða heildarloftslagsáhrifin. Í öllum gróðurlendunum vex gróður við svipuð veðurfarsskilyrði sem tryggir að þau séu samanburðarhæf.

Sandauðnir „verstar“ fyrir loftslagið

Rannsóknin fór fram á Suðurlandi, í Þjórsárdal, og mælingar á endurskini stóðu yfir frá 2012 til árs­ins 2017. Nú er unnið úr gögnunum og von á niðurstöðum innan tíðar. Frumniðurstöður gefa þó til kynna að yfir hásumarið hafi sandauðnin lægsta endurskinið, drekki í sig mesta hitann. Að vori og hausti hefur graslendið lægsta endurskinið en að vetri er endurskinið lægst frá náttúrulega birki­skóg­inum. Í heild má því draga þá ályktun að skógarvistkerfin tvö hafi lægsta endurskinið að vetri til, en hin tvö vistkerfin hafi lægra endurskin á vorin, sumrin og haustin.

Þegar kolefnisbinding þessara svæða er tekin með í dæmið er greinilegt að svartar sandauðnir á Ís­landi bæði gleypa í sig mikinn hita yfir sumarið og þar verður engin kolefnisbinding. Þær hafa því í raun tvöföld neikvæð áhrif á hlýnun jarðar og það að láta þær standa óhreyfðar hefur sennilega „verstu“ áhrifin á hlýnun jarðar.^[9] Á öllum hinum svæðunum fer fram kolefnisbinding um vaxtar­tím­ann, með jákvæðum loftslagsáhrifum.

Losun vegna jarðvinnslu skammvinn

Í grein sinni fjallar Anna Guðrún um losun koltvísýrings vegna jarðrasks við undirbúning lands til skóg­ræktar. Fullyrt er að skógræktarsvæði losi í raun koltvísýring fyrstu 10-30 árin og eftir það megi fyrst tala um eiginlega kolefnisbindingu. Í því sambandi er rétt að benda á tölur úr rannsóknar­verk­efni sem unnið var á árunum 2003-2006, Iðufylgnimælingar á kolefnisjöfnuði ungs lerkiskógar á Austurlandi, sýndu að einungis ellefu árum eftir jarðvinnslu og gróðursetningu nam bindingin í vistkerfinu 7,2 tonnum CO₂/ha á ári.^{[10] [11]}

Önnur innlend iðufylgnirannsókn sýndi einnig jákvæðan kolefnisjöfnuð í sjö ára gömlum asparskógi á Suðurlandi. Þar reyndist bindingin í vistkerfinu vera 3,7 tonn CO₂/ha á ári.^[12] Þessar innlendu niðurstöður benda ekki til þess að eiginlegt kolefnistap verði nema allra fyrstu árin eftir jarðrask og gróðursetningu. Svo virðist vera sem losun vegna jarðvinnslu sé fljótt jöfnuð út með þeirri bindingu sem verður bæði í jarðvegi, botngróðri og trjám. Þegar land er tekið til skógræktar hérlendis felur það í flestum tilfellum í sér beitarfriðun sem þýðir að lífmassi botngróðurs, og þar með kolefnis­bind­ing hans, eykst fyrstu árin. Eftir því sem trén vaxa upp minnkar hlutdeild botngróðursins en kolefnis­binding trjánna eykst. Þessar niðurstöður eru í góðu samræmi við margar aðrar erlendar niður­stöð­ur.^[13]

Í ljósi frumniðurstaðna endurskinsmælinga hérlendis er óhætt að fullyrða að skógrækt á Íslandi sé góð og skilvirk leið til að vinna gegn loftslagsbreytingum. Í raun ætti keppikefli okkar að vera að breyta sem mestu af svörtu sandauðnunum okkar í skóg, bæði til að auka endurskin og kolefnis­bind­ingu. Um leið og við bindum kolefni, aukum endurskin og drögum úr sandfoki byggjum við upp auð­lind sem getur með tímanum minnkað innflutning á timbri, olíu og ýmsum öðrum mengunar­völdum og bætt með því hagvarnir þjóðarinnar. Svarið er því: Já, skógrækt er rétt framlag Íslands til lofts­lags­mála.

Dr. Brynhildur Bjarnadóttir, lektor við Háskólann á Akureyri
Dr. Aðalsteinn Sigurgeirsson, fagmálastjóri Skógræktarinnar
Pétur Halldórsson, kynningarstjóri Skógræktarinnar