Skortur á víðernum er í órafjarlægð tímans

Í grein sem Ari Trausti Guðmundsson jarðeðlisfræðingur ritaði nýverið í Fréttablaðið kemur m.a. fram að „Hugmyndir manna um refadráp, stórfelldar selveiðar, mávadráp eða óþarfar hvalveiðar kalla á fræðslu. Hugmyndir fólks um að ýmis tré stofni náttúru landsins í hættu kalla á fræðslu og rökræður. Fræðslu um sambýli rándýra og manna er þörf.“ Í greininni lýsir höfundur eftir vistfræði handa almenningi, en bendir jafnframt á að „Oftast sjá menn ekki skóginn fyrir trjánum, jafn agnarlítill sem hann er.“

Hvalir, skógur og refir: Vistfræði óskast

Ari Trausti Guðmundsson, jarðeðlisfræðingur.
(„Umræðan“, Fréttablaðið, 21. apríl 2006)

Fyrir löngu fjallaði þekkt skáld um hernaðinn gegn landinu og gagnrýndi þar með eitt og annað sem menn kalla nú umhverfisskaða. Af ýmsu er að taka: Svæðisbundin ofbeit, óþörf lagning vega og slóða, of mikil framræsla mýra, ofveiði á völdum dýrastofnum, ofsóknir gegn ránfuglum og urðun hættulegra efna. Margt var til komið af þekkingarskorti, sem má minna á en ekki álasa mönnum fyrir, en annað sprottið af rangri hugmyndafræði. Landgæði okkar eru ekki eins og best væri á kosið. Með ræktun, mannvirkjagerð og reitun lands er ásýnd stórra svæða óþarflega mörkuð manninum.

Annars staðar ríkir óþarfa landeyðing sem erfitt er að hamla. Við þessar aðstæður er ekki farsælt að hafa sem leiðarstef að leyfa náttúrunni skilyrðislaust að hafa sinn gang. Hún þarf stundum aðstoð. Til dæmis hefur reynst vel að moka ofan í óþarfa framræsluskurði, loka óæskilegum ökuslóðum, hefta sandfok, friða birkiskóga og gæta arnarhreiðra.

Útlönd, innlönd
Þegar skógrækt er annars vegar hafa sum okkar tilhneigingu til að finna að mörgu: Útlendar trjátegundir, takmarkað útsýni, ónýtt mófuglavarp og fleira. Oftast sjá menn þá ekki skóginn fyrir trjánum, jafn agnarlítill sem hann er. Trjátegundir nágrannalandanna eru ekki fjær en svo að fyrr en síðar skytu þær hér rótum vegna nútímasamgangna, fugla, eða veðra og vinda. Engum dytti í hug að uppræta neit sem er aðkomið á þann máta. Hið sama ætti að gilda ef tré eru flutt inn og látin mynda gróðursvæði, þó ekki væri nema vegna þess að fjölbreytnin og eftirsótt umhverfið bætir landgæði í smáum stíl en ógnar ekki megninásýndum landsins. Hér óx elri (ölur) fyrir um 200 þúsund árum. Er sú trjátegund útlend bannvara? Ekki má heldur gleyma gagnsemi trjáa við að binda kolefni úr lofti.

Tvö eða fjögur þúsund ferkílómetrar?
Um þriðjungur lands utan jökla er auðn og af þeim verða 70-80% það áfram þó hér hlýni verulega. Á lítt grónum svæðum, yfir 300-400 metrum, þrífst aðeins birki en á völdu láglendi geta erlendar trjátegundir þrifist. Þeir staðir eru og verða langt innan við 10% landsins. Skortur á víðernum er í órafjarlægð tímans. Og hvað útsýni varðar gildir einu hvort skógur er hávaxið birki eða lerki. Þar sem hann er, myndar hann eigið, innra útsýni og er það einmitt einn tilgangurinn með vexti hans og nýtingu. Innivera í birtubrigðulum og grónum skógi er jafngild upplifun á við að njóta útsýnis yfir heiðar, sanda, vötn eða fjöll.

Tvöföldun skóg- og kjarrlendis merkir að skóglendi stækkar úr 2% landrýmis í 4% en það er svæði sem er rúmir 60 km á hverja hlið, dreift á tugi staða á landinu. Íslenskir mófuglastofnar eru ekki það stórir eða aðþrengdir að þeir skaðist þá, auk þess sem nýtt mólendi verður þá víða til. Skógurinn sjálfur styrkir nokkra fuglastofna. Hvernig ætli mófuglum hafi reitt af fyrir þúsund árum, þegar kjarr- og birkiskógar voru stærri en nú, hvað sem öllum mannabúsvæðum líður? Sennilega vel og það í sambýli við sjálfan refinn.

Er það misskilningur?
Ég hef oft velt því fyrir mér hvað mörg refapör hafi gist Ísland í árdaga og af hverju fuglar þrifust í góðu meðallagi innan um refi (og tré). Af hverju ætli ekki hafi verið hér landauðn af völdum refa? Gæti það verið af því að refurinn er óðalsdýr og ekki sé rými fyrir nema tiltekinn parafjölda í landinu? Er það skýringin á því af hverju örfá refagreni hafa alla tíð verið í Þjórsárverum (600 ferkm) þar sem gæsin er í þúsundatali? Það er ekki refurinn sem hefur afgerandi áhrif á fuglalíf í friðlöndum, sveitum eða sumarbústaðabyggðum. Miklu fremur eru það stofnsveiflur, rysjóttara veðurfar, aukin en svæðisbundin búseta, nýir ránfuglar og landdýr (minkur) og mannlegt föndur, allt í flóknu samspili, án þess að eitt verki sem náttúruhamfarir.

Mig grunar að væri refurinn látinn í friði, næði stofninn ákveðnu jafnvægi sem við sættum okkur við. Takmarkað tjón af hans völdum getur samfélagið bætt eða komið í veg fyrir enda hafa refaveiðar aldrei stöðvað miska í sauðfjárbúskap eða æðarrækt. Er ekki hugmyndin um offjölgun í gömlum rándýrastofnum byggð á nýlegum misskilningi? Ég er viss um að hrafnar voru ekki drepnir til að koma í veg fyrir áætlað tjón af þeirra völdum fyrr en á 19. og 20. öld. Einhvern tíma skildist fólki að fuglaflóra flestra landa er fjölbreytt og fugla og spendýrategund tekur ekki upp á að fjölga sér stjórnlaust, nema í sárasjaldgæfum tilvikum.

Nýir fuglastofnar
Merkilegt er að heyra fólk amast við starra og sílmávi sem aðkomnum vargi.
Íslensk fuglafána tekur breytingum vegna náttúrulegra skilyrða. Sjaldgæft er að tegundir hverfi (nema fyrir ofveiði eða snöggbreyttra skilyrða) en algengast að nýjar birtist. Starrinn kom sjálfviljugur og það hafa aðrir smáfuglar og sílavávur gert nýlega. Fráleitt er að leggja í hverferðir gegn skepnunum eða í stórfelldar aðgerðir til að halda slíkum stofnum niðri.

Fyrirferðamiklir fuglar eins og krían eða ránfuglar eins og fálki eiga þegnrétt, ný aðkomnir eða seinkomnir, og hvorug þessara tegunda hefur fjölgað sér úr hófi. Gildir einu hvort fuglinn sést hér að 8000 f. Kr. (?) eins og krían, á miðri 20. öld eins og hettumávur eða fyrir stuttu síðan eins og starri. Lífríkið leitar jafnvægis og við verðum að sætta okkur við það. Aðstoð við náttúruna er ekki stjórnun sem miðar að því að strádrepa eða útrýma svæðisbundið nema þegar neyð eða lífshætta manna kallar á slíkt.

Veiðum 15 þúsund hvali á ári!
Af sama misskilningi á vexti og viðkomu stofna eru upphrópanir um að nú þurfi að ganga að hvalastofnunum því dýrin fjölgi sér stjórnlaust. Engar hvalveiðar voru stundaðar árþúsundum saman. Þá ætti að hafa verið ördeyða fiskjar í höfnunum. Sjálfbærar hrefnuveiðar á 20. öldinni skiluðu örfáum hundruðum dýra á ári. Þær höfðu ekki teljandi áhrif á stofnstærðina. Ekki fremur en veiðar síðustu áratuga hvalveiðanna höfðu á sandreyði og langreyði. Þegar veiðum var hætt gátu stofnar stækkað lítillega vegna óveiddu dýranna. Miklar veiðar geta haft áhrif á stofnstærð og auðvitað væri hægt að veiða hvali svo miklu minna færi af lífverum í skepnurnar en þá þarf að veiða 10-30% helstu stofna ár hvert. Þegar þess er gætt að hrefnustofninn er um 50 þúsund dýr og helstu veiðanleg stórhveli eru mörg þúsundum saman við landið, geta menn gert sér í hugarlund hverju farga þyrfti af hvölum.

Meiri nærvera dýranna skýrist ekki endilega af lítillegri fjölgun þeirra, heldur af hlýnun sjávar og minna áreiti. Hitt er svo annað mál að sjálfbærar hvalveiðar og afurðasala eru ásættanlegar og hvalaskoðun og sjálfbærar veiðar ættu að fara saman. Af tveimur helstu selastofnunum eru tugþúsundir dýra við landið. Er þá tilefni til að drepa hið minnsta um 20 þúsund skepnur á ári en ekki fáein hundruð eða þúsund? Hugmyndir manna um refadráp, stórfelldar selveiðar, mávadráp og óþarfar hvalveiðar kalla á fræðslu. Hugmyndir fólks um að ýmis tré stofni náttúru landsins í hættu kalla á fræðslu og rökræður. Fræðslu um sambýli rándýra og manna er þörf. Og hvernig væri að endurskilgreina hugtakið vargur? Hér með er beðið um vistfræði handa almenningi.